Skip to main content
search
0
Że urzekają, idealnie pasują – trudno zaprzeczyć. Można mieć jednak z oglądania łemkowskich cerkwi znacznie więcej przyjemności. I korzyści. Poznajmy je podążając od szczegółu do ogółu.

Przyjrzyjmy się z bliska architekturze łemkowskich cerkwi. Na podstawie kilku przykładów spróbuję wyjaśnić jakie są jej najbardziej charakterystyczne elementy i podpowiedzieć na co warto zwrócić uwagę, aby lepiej zrozumieć konstrukcje i jej poszczególne funkcje.

Spis treści

Położenie cerkwi

Miejsca na budowę cerkwi nigdy nie wybierano przypadkowo. Starano się przestrzegać zasady według której cerkiew miała być usytuowana na wzniesieniu, tak by znajdywała się ponad poziomem domów mieszkalnych we wsi. W ten sposób podkreślano hierarchię jaka istniała pomiędzy Bogiem, a ludźmi. Cerkwie górujące nad domami mieszkańców stawały się najważniejszymi budowlami we wsiach.

Nieprzypadkowa była również orientacja cerkwi, czyli kierunek wskazywany przez ołtarzową część świątyni. Jeśli prezbiterium wskazywało wschód, taką cerkiew nazywano orientowaną. Pierwotnie wszystkie cerkwie na Łemkowynie budowano w ten sposób.

łemkowyna cerkwie

Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Kotani. Nieco na uboczu wsi, zajmuje miejsce na wyraźnym wzniesieniu.

W najbliższym sąsiedztwie cerkwi lokowano także cmentarze. Całość otaczano drewnianym płotem.

Konstrukcja cerkwi

Podstawowym materiałem wykorzystywanym przy budowie cerkwi było oczywiście drewno, co wynikało z jego łatwej dostępności. Nie trudno zgadnąć, że Łemkowie mieli go pod dostatkiem. Korzystano przede wszystkim z drzew iglastych. Długie i ciężkie bale układano jeden na drugim i łączono je z sąsiadującymi ścianami za pomocą specjalnych nacięć. Taki sposób konstruowania ścian nazywa się techniką zrębową i był także bardzo popularny w budownictwie mieszkalnym.

Patrząc na sylwetkę wielu cerkwi z profilu można odnieść wrażenie, że są skonstruowane z trzech oddzielnych „modułów”. W pewien sposób ta hipoteza pokrywa się z rzeczywistością. Każda z trzech wyraźnie oddzielonych od siebie części ma swoją własną nazwę oraz funkcję. Wchodząc do cerkwi najpierw wkraczamy do babińca. Było to oddzielne pomieszczenie przeznaczone dla kobiet. Z babińca przechodzi się do nawy. Z reguły największego pomieszczenia cerkwi. W nawie podczas nabożeństw gromadzili się wyłącznie mężczyźni. Ostatnie pomieszczenie, znajdujące się niejako na końcu cerkwi to prezbiterium, najświętsze miejsce w świątyni, gdzie mogli przebywać tylko prowadzący nabożeństwa.

Babiniec

Dla kobiet

Nawa

Dla mężczyzn

Prezbiterium

Na ołtarz

Cerkwie złożone z babińca, nawy i prezbiterium nazywamy trójdzielnymi.

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Wołowcu. Klasyczna konstrukcja zachodniołemkowska, z wyraźnym podziałem na babiniec, nawę i prezbiterium.


Sytuacja nieco bardziej komplikuje się, gdy przyjdzie nam przyglądać się dachom. Znajdziemy tu dużo więcej elementów składowych. Zacznijmy od rzeczy najprostszej, czyli materiału. Dachy cerkwi pokrywano przeważnie gontem. Dzisiaj, część świątyń pokryta jest również blachą, co niestety nie wygląda najlepiej. Blacha pojawiła się przy okazji remontów opuszczonych i niszczejących cerkwi. Zdecydowano się naj jej użycie ze względu na niższą cenę. Na pewno wiele dzięki temu zaoszczędzono. Trudno jednak zmierzyć, ile na tej zmianie ucierpiały same cerkwie.

 

W nieco późniejszym okresie decydowano się na szalowanie cerkwi, czyli obudowywanie oryginalnych konstrukcji najpierw pionowymi, a jeszcze później poziomymi deskami.

Ciekawostka
Na wygląd łemkowskich cerkwi miał także wpływ zabór austriacki. Choć rzadko, do ich budowy używano w tym okresie także cegły i kamienia.

Zadaszenia cerkwi przyjęły kształt kopuł a te stały się jednym z ich najpiękniejszych elementów. Mają zazwyczaj po cztery, lub osiem „krawędzi”. Fachowo określa się je mianem kopuł namiotowych. Bardziej skomplikowane konstrukcje posiadają nawet po trzy kopuły na jednej płaszczyźnie dachu, gdzie każda kolejna wychodzi z poprzedniej. Niewysokie wieże, stworzone z takich kopuł mogą kojarzyć się z wizerunkiem odwróconego kwiatu konwalii. Elementem, który kopułę, bądź kopuły, wieńczy był hełm z osadzonym na nim krzyżem.Nieodłącznym elementem łemkowskich cerkwi są wieże, które pełniły funkcje dzwonnic. Najczęściej znajdują się one w pierwszej części świątyni, niejako wyrastając z babińca. Ich ściany mają przeważnie lekko pochylony do środka profil. Wieże często kończono izbicami, czyli czworobocznymi pomieszczeniami wykraczającymi poza obręb sylwetki wieży.

chyrowa cerkiew

Piękna, masywna i kształtna wieża cerkwi Opieki Bogurodzicy w Chyrowej


Ciekawostka
Wieże w łemkowskich cerkwiach pojawiły się dopiero po przyjęciu postanowień Unii Brzeskiej. Pierwotnie nie stawiano wież, a babińce pokryte były zwykłym dachem.

W architekturze cerkwi łemkowskich ważne są jeszcze trzy elementy, które mogą zwrócić uwagę. Nie pojawiają się jednak zawsze i ich obecność, bądź brak może być uwarunkowana różnymi czynnikami, np. tym, kiedy cerkiew powstała.

Zakrystia – pomieszczenia, które znajdziemy w każdym kościele, nie towarzyszyły łemkowskim cerkwiom od początku. Zaczęto je budować pod koniec XVII wieku przy nowych świątyniach. Natomiast przy wielu istniejących cerkwiach zdecydowano się na dobudowanie zakrystii.

Zachaty – to bardziej przestrzeń, niż osobne pomieszczenie. Zachaty możemy zobaczyć w cerkwiach oszalowanych. To część cerkwi powstała pomiędzy szalunkiem a konstrukcją cerkwi

Kruchty – towarzyszyły wieżom, najczęściej od zachodniej strony. Pełniły funkcje przedsionka.

Jak odróżnić cerkiew wschodniołemkowską od zachodniołemkowskiej?

W poprzednim artykule o cerkwiach Beskidu wspomniałem, że wyróżniono dwa style łemkowskich cerkwi. Wschodni i Zachodni. Jak je od siebie odróżnić i jaki był zasięg ich występowania? Jest to bardzo proste i da się określić styl cerkwi już na pierwszy rzut oka. Wystarczy odróżnić dwa elementy.

Cerkiew wschodniołemkowska posiada wolno stojącą dzwonnicę oraz babiniec, nawę i prezbiterium na równiej wysokości.

W cerkwi zachodniołemkowskiej wieża jest integralną częścią świątyni a każdy z „modułów” cerkwi zwieńczony pozostaje namiotowym dachem z hełmem.

Inny podział, nieco bardziej szczegółowy, opisał Ryszard Brykowski.

I jeszcze kilka innych terminów, które przydadzą się przy oglądaniu cerkwi:

  • Kalenica – górna krawędź miejsca przecięcia dwóch połaci dachowych
  • Konstrukcja słupowo-ramowa – konstrukcja drewniana, złożona z układu słupów i opartych nia nich belek usztywnianych przez rygle i zastrzały, całość tworzy krzyżujące się ze sobą sztywne ramy. Taką konstrukcje posiadają wieże cerkwi.
  • Latarnia – nadbudówka w postaci wieżyczki umieszczona na kopule lub dachu z otworami doświetlającymi
  • Okap – dolna, pozioma krawędź dachu, zwykle wysunięta przed płaszczyznę ściany budynku
  • Sygnaturka – najmniejszy dzwon, umieszczony w niewielkiej wieżyczce na kalenicy dachu

Na terenie polski wciąż znajdziecie 69 cerkwi łemkowskich.

Dołącz do dyskusji! 5 komentarzy

Miejsce na Twój komentarz

*